O korporacjach

Geneza

Historia uniwersytetu jest także historią studentów oraz tworzonych przez nich związków. Jednymi z nich - a zdaniem wielu najbardziej barwnymi - są korporacje akademickie. Choć ich tradycje sięgają średniowiecznych nacji, pierwsze współczesne korporacje powstały na przełomie wieków XVIII i XIX na uniwersytetach w Niemczech.

Niemiecki śpiewnik komersowy, Lahr ok. 1910 r.Obrzęd sztychowania, Göttingen ok. 1816 r.

Z Niemiec korporacje bardzo szybko rozpowszechniły się w całej Europie Środkowo-Wschodniej. W ciągu ostatnich 200 lat istniało kilka kilka tysięcy korporacji akademickich, które działały na uniwersytetach i innych szkołach wyższych od Genewy i Strasburga do Rygi i Petersburga oraz od Hamburga i Loewen do Czerniowiec i Bukaresztu. Po drugiej wojnie światowej pojedyncze korporacje powstały także poza naszą częścią Europy m. in. we Włoszech i Wielkiej Brytanii, Chile i Japonii, Kazachstanie i Syrii. Współcześnie istnieje prawdopodobnie około 1500 korporacji.

Czym są korporacje akademickie?

Ze względu na olbrzymią różnorodność oraz zmienność w czasie i przestrzeni odpowiedź na pytanie, czym są korporacje akademickie, nie jest łatwa. Tylko niewiele cech wspólne jest bowiem wszystkich tak określanym związkom akademickim, a w konsekwencji definicja tego pojęcia musi być bardzo ogólna. Najczęściej uważa się, że rozpowszechnione w Środkowo-Wschodniej Europie korporacje akademickie to:

  • kultywujące przynajmniej niektóre tradycje charakterystyczne dla związków akademickich istniejących w środkowoeuropejskim kręgu kulturowym i nazywanych „korporacjami” (m.in. hierarchiczna struktura członkostwa, demokratyczny sposób podejmowania decyzji, zwyczajowa symbolika i zewnętrzne atrybuty),
  • oparte na zasadzie dożywotności członkostwa,
  • stowarzyszenie studentów lub absolwentów wyższych uczelni,
  • prowadzące zazwyczaj działalność samopomocową, samokształceniową, towarzyską lub społeczno-ideową.

Warto odnotować, że od pierwszej połowy XIX w. w oparciu o formę organizacyjną korporacji akademickich powstają związki zrzeszające uczniów i absolwentów szkół średnich. Współcześnie istnieje ok. 475 takich korporacji, z czego większość w Austrii.

Powstanie pierwszych polskich korporacji

Pierwsze polskie korporacje akademickie zakładane były w XIX w. przez Polaków studiujących na niemieckojęzycznych uniwersytetach i szkołach wyższych w państwach zaborczych, najpierw na terenie Prus (Wrocław, Berlin), później Rosji (Dorpat, Ryga), a wreszcie od drugiej połowy XIX w. także na terenie Austrii (Czerniowce, Wiedeń). Przyjmowały one formy organizacyjne korporacji niemieckich, zachowując jednocześnie swój narodowy i patriotyczny charakter

W 1816 r. polscy studenci założyli we Wrocławiu korporację Polonia, a w 1818 r. w Berlinie bliźniaczą Polonię. Warto wspomnieć, że w tym czasie niemieckim ruchem burszowskim zainspirowane były także inne patriotyczne związki polskich studentów, założony w Warszawie w 1819 r. Związek Wolnych Polaków oraz powstałe w Krakowie także w 1819 r. Bractwo Burszów Polskich. Wszystkie te organizacje szybko jednak zostały poddane represjom ze strony władz pruskich, rosyjskich i austriackich. Jako ostatnia zakończyła działalność po 1830 r. wrocławska Polonia.

Strona tytułowa Księgi X-lecia Arkonii, Ryga 1889 r. Kartka pamiątkowa z okazji XX-lecia Lutycji, Dorpat 1904 r.

Więcej szczęścia miały kolejne polskie korporacje akademickie, które powstawały pod zaborem rosyjskim na terenie Inflant (obecnie Estonia i Łotwa), gdzie na Uniwersytecie w Dorpacie i na Politechnice w Rydze studiowało w XIX w. wielu Polaków. Najstarszą z nich był założony w 1828 r. w Dorpacie Konwent Polonia. Związek ten postrzegał się jako bezpośredni kontynuator zlikwidowanych w skutek carskich represji wileńskich Towarzystw Filomatów i Filaretów. Przez pół wieku była to jedyna polska korporacja na terenie zaboru rosyjskiego. W drugiej połowie XIX i początkach XX w. powstały następne związki: Arkonia (Ryga, 1879 r.), Welecja (Ryga, 1883 r.), Lutycja (Dorpat, 1884 r.), Znicz (Dorpat, 1897 r.), Venedya (Dorpat, 1907 r.) oraz Lechicja (Dorpat, 1907/08 r.). Poza terenem Inflant, ale także w tradycji korporacji bałtyckich, została założona także Sarmatia (Petersburg, 1908 r.).

Korporacje łączące polskich studentów powstawały także pod zaborem austriackim. W 1876 r. zostało założone Ognisko, a w 1910 r. Lechia. Z kolei w 1910 r. w Wiedniu powstała Jagiellonia.

Łącznie w czasach zaborów istniało ok. 20 polskich korporacji akademickich (szerzej vide W czasie zaborów: korporacje 1816-1918).

Korporacje akademickie w II Rzeczypospolitej

Pod koniec pierwszej wojny światowej oraz w pierwszych latach po jej zakończeniu, większość polskich korporacji akademickich przeniosła swoje siedziby z państw zaborczych do Polski. W Wilnie osiadła dorpacka Polonia, w Warszawie ryskie Arkonia i Welecja, a także dorpacka Lechicja, petersburska Sarmatia oraz wiedeńska Jagiellonia, a we Lwowie - powstała z połączenia dorpackich Lutycji i Venedyi - Lutyko-Venedya. Jedynie korporacje czerniowieckie kontynuowały działalność poza granicami II Rzeczypospolitej.

Lechia z Ojcem Konwentu gen. Józefem Dowbor-Muśnickim, Poznań 1922/23 r.

Od 1915 r. zaczęły też spontanicznie powstawać nowe korporacje. W Warszawie w 1915 r. założono Aquilonię, a w 1919 r. Beatię. Nieco później w 1920 r. utworzono pierwsze korporacje akademickie w Poznaniu: Magna-Polonię oraz Lechię. Łącznie w dwudziestoleciu międzywojennym w Wilnie, Warszawie, Lwowie, Poznaniu, Krakowie, Lublinie oraz Cieszynie powstało ponad 200 korporacji akademickich. Kilkanaście kolejnych związków korporacyjnych zostało założonych przez polskich studentów poza granicami Rzeczypospolitej (vide Korporacje poza granicami), między innymi w Gdańsku, Wiedniu oraz Kownie.

Ruch korporacyjny w Polsce międzywojennej był bardzo różnorodny. Niemal wszystkie korporacje postrzegały się jako patriotyczne stowarzyszenia ideowo-wychowawcze oraz deklarowały apolityczność swoich organizacji. W odniesieniu jednak do podstaw etycznych działalności swych związków, propagowanych modeli patriotyzmu czy sposobu realizacji przyjętych założeń ideowych, istniały między poszczególnymi korporacjami znaczne różnice.

Informator wydany na I Ogólnopolski Kongres ZPKA, Poznań 1929 r.

Ponad połowa z korporacji akademickich postrzegała się jako korporacje narodowe. Były one związane ideowo ze środowiskami narodowymi i konserwatywnymi, a od końca lat 20-tych także z Kościołem Katolickim. Korporacje te stworzyły w 1921 r. Związek Polskich Korporacji Akademickich (ZPKA), do którego w latach międzywojennych należały wszystkie wymienione powyżej i działające w kraju najstarsze polskie korporacje, a łącznie - jak już wspomniano - ponad połowa ówczesnych polskich korporacji. Dewizą Związku było zawołanie: Salus Reipublicae Suprema Lex (Dobro Rzeczypospolitej Najwyższym Prawem). Korporacje związkowe tworzyły w poszczególnych ośrodkach akademickich miejscowe koła międzykorporacyjne. Koła takie istniały w Wilnie, Warszawie, Lwowie, Poznaniu, Krakowie, Lublinie i Cieszynie, a także poza granicami Polski w Gdańsku.

Rota Ślubowania Akademickiego, Jasna Góra 24 V 1936 r. Procesja z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, Jasna Góra 24 V 1936 r.

W latach międzywojennych funkcjonowały także korporacje o innym profilu ideowym. Korporacje chrześcijańskie zrzeszone były w powstałym w 1924 r. Zjednoczeniu Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich. Z kolei korporacje związane z obozem sanacji stworzyły w 1931 r. Federację Polskich Korporacji Akademickich. Warto także odnotować, że pojawiły się próby tworzenia korporacji żeńskich, a stowarzyszenia takie powstały w Warszawie, Poznaniu i Krakowie.

Listownik żydowskiej korporacji Emunah z Krakowa, 1937 r.

Osobne miejsce zajmowały liczne korporacje mniejszości narodowych. Najczęściej łączyły one studentów narodowości żydowskiej, choć istniały także korporacje niemieckie i ukraińskie, a w Wilnie ponadto korporacje rosyjska i białoruska.

W przedwojennej Polsce korporacje akademickie cieszyły się znacznym prestiżem. Wiele postaci życia politycznego, religijnego, naukowego i kulturalnego kraju było członkami zwyczajnymi albo honorowymi korporacji.

Bronisław Nowicki z Baltii, Poznań koniec lat 20-tych.Józef Piłsudski, Filister honorowy wileńskiej Piłsudii, Warszawa 1931 r. (?).

Wymienić można: marszałka Józefa Piłsudskiego (Piłsudia) i Romana Dmowskiego (Baltia), premiera Ignacego Paderewskiego (Patria) i prezydenta Ignacego Mościckiego (Welecja), gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego (Lechia) i gen. Władysława Sikorskiego (Leopolia), arcybiskupa warszawskiego Aleksandra Kakowskiego (Ostoja) oraz arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego Józefa Teodorowicza (Obotritia), historyka filozofii Władysława Tatarkiewicza (Aquilonia) oraz teoretyka prawa Czesława Znamierowskiego (Palestria), pisarza Stefana Żeromskiego (Pomerania), kompozytora Feliksa Nowowiejskiego (Surma) czy tenora Jana Kiepurę (Grunwaldja) - (szerzej vide Wilno, Warszawa, Lwów, Poznań, Kraków, Lublin oraz Cieszyn).

Masoviacy na Balu Seledynowym, Poznań lata 30-te.Zaproszenie na Bal X-lecia Corolli, Kraków 18 V 1933 r.

Wiele korporacji akademickich miało charakter elitarny. Niezależnie od tego wszystkie korporacje starały się łączyły działalność ideowo-wychowawczą z życiem towarzyskim. Zakres aktywności korporacji obejmował między innymi: działalność samokształceniową i wychowawczą, udział w uroczystościach patriotycznych, religijnych i akademickich, wspólne uprawianie sportów (szermierka, strzelanie, żeglarstwo), organizację balów, wieczorków towarzyskich i wycieczek.

Stosunkowo krótki okres dwudziestolecia międzywojennego był czasem największego rozkwitu polskiego ruchu korporacyjnego (szerzej vide W dwudziestoleciu: korporacje 1918-1939).

Lata 1939-1989

Tablica pamiątkowa Magna-Polonii, Poznań.Tablica pamiątkowa Sparty, Warszawa.

Wybuch II wojny światowej zakończył możliwość legalnego funkcjonowania korporacji akademickich.

Wielu członków korporacji poległo w walkach w wojnie obronnej 1939 r. Dużo więcej zginęło w rosyjskich i niemieckich obozach i miejscach kaźni, w szczególności w Katyniu i Auschwitz. Można szacować, że w latach 1939-1956 poległo, zostało wymordowanych i zaginęło ponad dwa tysiące osób, czyli ok. 10 % korporantów.

Zaproszenie z okazji 23-lecia Posnanii, obóz jeniecki Neubrandenburg 1944 r.

W czasie wojny większość korporantów żyła pod okupacją niemiecką i rosyjską, wielu spędziło wojnę w obozach jenieckich oraz znalazło się na emigracji. Nawet jednak w tych trudnych czasach korporanci nieprzerwanie utrzymywali między sobą kontakty i starali się w miarę możliwości kontynuować działalność swoich korporacji. Spotkania członków korporacji odbywały się w okupowanym Wilnie, Warszawie, Lwowie czy Krakowie. Także w obozach jenieckich w miarę możliwości starano się podtrzymywać więź między korporantami organizując obchody rocznicowe i wspierając się na wzajem.

Pieczęć Arkonii i Jagiellonii Na Obczyźnie, Londyn lata powojenne.

Tam, gdzie na emigracji znalazły się większe skupiska korporantów, życie korporacyjne stopniowo się odradzało i organizowało na nowo. W Londynie niektórym, głównie najstarszym korporacjom udało się odtworzyć struktury organizacyjne. Powstały także międzykorporacyjne związki w Montrealu i w Chicago.

Po wojnie przyznawanie się w kraju do członkostwa w jednej z przedwojennych korporacji, choć w każdym razie po 1956 r. nie wiązało się już z groźbą utraty życia czy wolności, było niemile widziane przez czynniki partyjne i nierzadko skutkowało poważnymi Spotkanie Lechitów, Batorusów i Sarmatów, Baranowo ok. 1975 r. konsekwencjami w życiu zawodowymi i pracy społecznej. Mimo to niektórym korporacjom udawało się organizować koleżeńskie spotkania i zjazdy. Częstsze stały się one po 1970 r. Najważniejszymi ośrodkami takich spotkań były - zgodnie zgodnie z przedwojenną tradycją - Warszawa i Poznań. Od końca lat 60-tych odsłonięto kilkanaście tablic pamiątkowych, poświęconych pomordowanym, poległym i zmarłym członkom korporacji oraz wydanych zostało kilka okolicznościowych publikacji. Od końca lat 70-tych trwały też dyskusje dotyczące możliwości reaktywowania w jakiejś formie życia korporacyjnego na polskich uczelniach. W latach 80-tych udało się uczynić pierwszy krok. W czasie stanu wojennego w 1982 r. do Arkonii przyjęto pierwszą od 1939 r. większą grupę nowych członków, składającą się z synów i zięciów przedwojennych Arkonów. W 1983 r. podjęto decyzję o powołaniu Stowarzyszenia Filistrów Poznańskich Korporacji Akademickich. W latach 1983-1988 w wieży przy kościele akademickim pw. św. Anny powstała korporacyjna Kwatera Pamięci. Reaktywację czynnych korporacji umożliwiły jednak dopiero przemiany 1989 r.

Podsumowując trzeba zauważyć, że lata 1939-1989 okazały się najtrudniejszymi w 200 letniej historii polskiego ruchu korporacyjnego (szerzej vide W kraju i na emigracji: korporacje 1939-1989).

Odrodzenie ruch korporacyjnego po 1989 r.

Poczet sztandarowy Lechii na inauguracji r.a. 1991/92 na Uniwersytecie, Poznań 1991 r.

Choć wielu osobom w 1989 r. wydawało się to już mało prawdopodobne, po przemianach roku 1989 r. udało się odrodzić tradycję korporacji akademickie w Polsce. W 1990 r. zarejestrowano sądownie “Stowarzyszenie Arkonia”, w 1991 r. Stowarzyszenie Filistrów Poznańskich Korporacji Akademickich, a w 1993 r. Stowarzyszenie Polskich Korporacji Akademickich w Warszawie. Rozpoczął się także proces reaktywacji czynnych korporacji. Jako pierwsza odrodziła się w Poznaniu w latach 1990-1993 korporacja Lechia. W tym samym czasie w 1992 r. doszło do reaktywacji Sarmatii i Arkonii, w 1994 r. Aquilonii, a w 1995 r. Respubliki. Łącznie w latach 1990-2010 reaktywowano 25 przedwojennych korporacji (Poznań, Warszawa, Trójmiasto, Kraków, Lublin, Toruń, Wrocław). Powstały też zupełnie nowe korporacje: w 1993 r. nawiązująca tradycjami do poznańskiej Magna-Polonii Magna Polonia Vratislaviensis we Wrocławiu oraz w 2005 r. czerpiąca z tradycji warszawskiej Jagiellonii Jagiellonia Varmiensis w Olsztynie. Trwają prace nad reaktywacją kilku kolejnych konwentów.

Opracowanie: Bartłomiej P. Wróblewski
Opublikowano: 12 IX 2007 r.
Ostatnia zmiana: 27 XI 2010 r.

Propozycja cytowania: Bartłomiej P. Wróblewski, O korporacjach, (na:) www.archiwumkorporacyjne.pl, stan 27 XI 2010 r.

O Archiwum  |  Muzeum Korporacyjne  |  Aktualności  |  Kontakt  |   English © Archiwum Korporacyjne     Nota prawna  |  Mapa serwisu  | 
Szukaj    »
created by { re.PUBLIK }